Historische Impuls Sittard-Geleen-Born

Groeten uit Sittard en omgeving

'Iedere namiddag, stipt om vijf uur, kwam over de markt van Sittard de postwagen uit Heerlen aangereden. De wagen bracht brieven en andere post naar het station. Op dat moment, iedere dag opnieuw, blies de postiljon (de postvervoerder) op zijn koperen hoorn, waarbij wij, naar gelang de dagen korter werden, hoepel en stelten moesten opgeven en als brave kinderen terugkeerden naar huis. De postiljon had geblazen.' Deze jeugdherinnering over de postbezorging tekende de Sittardse schrijver en dichter Felix Rutten (1882-1971) op in zijn boek Terugblik, dat na zijn dood werd uitgegeven.

Omslag van 'Terugblik 1880-1930'. In 1967 had Felix Rutten zijn jeugdherinnering op papier gezet. Pas in 2003 verscheen zijn terugblik in druk, veel later dan Felix Rutten had gehoopt, maar fraaier dan hij had kunnen dromen.

De Markt van Sittard. De blauwe pijl wijst naar het geboortehuis van Felix Rutten. Rond 1920 werd het huis gesloopt voor nieuwbouw. Thans is hier restaurant Meds gevestigd. Aan de gevel een door de Limburgse kunstenaar Charles Eyck vervaardigde plaquette ter herinnering aan de geboorteplek van Felix Rutten. (collectie Jo Neilen)

Het marktplein van Sittard, met rechts een postwagen. (collectie Jo Neilen)

Overzicht van de aankomsttijden van postverzendingen naar Sittard vanuit onder andere Herzogenrath/Heerlen, opgenomen in het door vereniging 'De Kollenberg' uitgegeven jaarboekje van 1900. Aankomst in Sittard onder andere om 5.13 uur; iets later dan Felix Rutten zich herinnerde.

Dit gedicht van Felix Rutten werd in 1956 gepubliceerd in het Limburgs Dagblad. In 1993 verscheen het, evenals andere in de jaren 1957-1959 in deze krant gepubliceerde gedichten, in de postume gedichtenbundel 'Luuj en laeve oet awd Zitterd'.

Verder herinnerde Felix Rutten zich: 'het voorwerp van onze jeugdige verzamelwoede waren de pas in Duitsland uitgevonden 'Ansichtskaarten', die men de naam van prentbriefkaart nog altijd niet heeft kunnen opdringen'.

Brief, briefkaart, prentbriefkaart
Tot 1870 werd briefpost alleen in een envelop verstuurd. In 1871 kreeg het Staatsbedrijf der Posterijen en Telegrafie het monopolie om de verzending van briefkaarten te verzorgen. Op de adreszijde van deze briefkaarten, ook wel correspondentiekaarten of postkaarten genoemd, was een frankeerzegel voorgedrukt; de achterzijde was bedoeld om te beschrijven. Vanuit Duitsland waaide het gebruik over om de achterzijde van de kaarten te bedrukken met één of meer 'ansichten', afbeeldingen van mooie plekjes. In 1892 kregen ook particuliere uitgevers toestemming om zulke ansicht- of prentbriefkaarten te drukken en te verkopen.

De eerste Nederlandse postzegel (1851), met de beeltenis van koning Willem III. De introductie van de postzegel was een belangrijke innovatie in het postverkeer. Voor die tijd was het gewoonte dat de postbezorger bij de geadresseerde het geld voor de bezorging inde. In 1877 werd het gebruik van postzegels verplicht. (collectie Jo Neilen).

Adreszijde van een in 1876 in Sittard afgestempelde briefkaart. De introductie van briefkaarten was een volgende belangrijke innovatie in het postverkeer. (collectie Jo Neilen).

De oudste prentbriefkaart van Sittard. De kaart, uitgegeven door Ger Tholen in Sittard, is afgestempeld op 30 juni 1897. De afbeeldingen zijn gelithografeerde tekeningetjes. Dergelijke kleurenlitho’s waren kunststukjes van druktechniek. Op deze achterzijde van de kaart is nog schrijfruimte overgelaten. (collectie Jo Neilen)

Vanaf het einde van de negentiende eeuw nam het verzenden van ansichtkaarten met fraaie afbeeldingen een hoge vlucht. Iedereen die vanuit een historische stad of een toeristisch oord een groet wilde overbrengen, stuurde zo'n aansprekende 'Groeten uit ... kaart'. Daarnaast waren het ideale souvernirs, die werden gekocht om de herinnering aan een dagtocht of een vakantie langer vast te houden. Van de toeristische trekpleister Valkenburg, waar in 1885 de eerste Vereniging voor Vreemdelingenverkeer (VVV) werd opgericht, zijn dan ook vele prentbriefkaarten overgeleverd.

Groeten uit Sittard
Ook van Sittard werden al vroeg prentbriefkaarten gemaakt. Het stadje was een drukbezochte bedevaartsplaats, en er waren tal van kloosters met daaraan verbonden kostscholen. Meisjes die als pensionaire bij de ursulinen aan de Oude Markt studeerden, en jongens die intern waren bij de jezuïeten aan de Oude Markt, de franciscanen in Watersley of de paters van het Heilig Hart van Jezus in Leyenbroek onderhielden het contact met familieleden en vrienden veelal via prentbriefkaarten. Ook de duizenden bedevaartsgangers die Sittard bezochten, verstuurden ansichtkaarten van het fotogenieke stadje. In het begin, rond het jaar 1900, waren het vooral lokale winkeliers als Vroemen-Bormans, Ger Tholen en J. Neilen die de kaarten uitgaven. Hun namen zie je dan ook vaak terug in de kantlijn van oude prentbriefkaarten van Sittard.

'24 aug 99. Gisteren was ik in Sittard, waar mij deze heerlijke kaart werd ter hand gesteld. Vanuit Rolduc, waar ik thans gerust en welvarend neerzit, zend ik ze u.' Dit staat te lezen we op deze prentbriefkaart van de Stenensluis in Sittard. Het is een zogenaamde ‘mondschein'-kaart. Deze kaarten met een erop geprojecteerde foto van de maan werden in 1899-1900 uitgegeven. (collectie Peter Schulpen)

Het Sint-Aloysiuscollege of Gymnase St. Louis (1851-1900) telde in het laatste schooljaar 171 leerlingen en 34 man personeel. De meesten van hen zullen wel één of meer kaarten van de school of van Sittard naar familie en vrienden hebben verzonden. (collectie Jo Neilen)

Het Collegium Seraphicum op Watersley was een door Duitse franciscanen opgericht Duits gymnasium/kleinseminarie. Deze prentbriefkaart is in 1906 afgestempeld. In 1912 telde de school honderdtwintig 'Schüler' en elf 'Lehrer'. In 1967 vertrokken de franciscanen en werd het gebouwencomplex bestemd voor de verzorging van geestelijk gehandicapten. (collectie Jo Neilen)

Prentbriefkaart van het gebouwencomplex dat de congregatie Priesters van het Heilig Hart van Jezus in Leyenbroek bouwden. Speerpunt van hun onderwijs was het opleiden van Duitse leerlingen met een priesterroeping die in de missie wilden gaan werken. In 1911 telde de opleiding honderdtwintig 'Schüler' en '11 Lehrer'. (collectie Jo Neilen)

Het pensionaat van de zusters ursulinen aan de Oude Markt, gezien vanaf de Dominicanenwal. Op 8 mei 1843 hadden de zusters in het 'Huys op de Berg' aan de Oude Markt een kostschool geopend. In 1871 kwam de internaatvleugel tot stand die op de kaart te zien is. In 1911 waren er zestig interne leerlingen. Zo'n honderddertig jaar lang drukten de ursulinen hun stempel op het onderwijs in Sittard.

Prentbriefkaart van de door architect Johan Kayser ontworpen neogotische bedevaartkerk, gebouwd in de jaren 1875-1878. In 1883 werd ze als eerste kerk in Nederland verheven tot 'basilica minor'. De periode tot aan de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) was de bloeitijd van de bedevaart naar de basiliek.

Deze volgeschreven, in 1905 afgestempelde, ansichtkaart is uitgegeven door J.H. Vroemen-Bormans uit Sittard. Na 1905 werd de voorzijde van de kaart, de adreszijde, voorzien van een deelstreep. Het werd nu toegestaan de helft van de voor-/adreszijde van de kaart te benutten voor tekst. Hiermee verdween de noodzaak om tussen, rond en in de afbeelding te schrijven. (collectie Jo Neilen)

Deze Sittardse prentbriefkaart werd in 1898 uitgegeven door J.H. Vroemen-Bormans ter ere van de inhuldiging van de achttienjarige Wilhelmina tot koningin der Nederlanden. (collectie Jo Neilen)

Een 'gelopen' kaart uit Sittard
De liefhebberij om prentbriefkaarten te verzamelen daalde vanaf de jaren dertig van de vorige eeuw en bereikte in de jaren zestig een dieptepunt. Daarna trad het herstel in. Nederland telt nu ongeveer tienduizend serieuze collectioneurs. De kaarten roepen niet alleen nostalgische gevoelens op, maar zijn ook een belangrijke bron voor historisch onderzoek. De afbeeldingen van stads- en dorpsgezichten, gebouwen, personen, gebruiken en gebeurtenissen geven een beeld van de lokale samenleving in vroeger tijden. Voor de echte verzamelaars is het niet alleen van belang dat de afbeelding zo gaaf mogelijk is, maar ook dat de kaart 'gelopen' is. Dat wil zeggen dat de route die de kaart heeft afgelegd dankzij de aangebrachte stempels kan worden gereconstrueerd. Een fraai voorbeeld van zo'n gelopen kaart is de oudste Sittardse prentbriefkaart, die in 1897 werd verstuurd naar Peer in Belgisch-Limburg.

De adres- of voorzijde van de oudste overgeleverde prentbriefkaart van Sittard. In 1906 werd het toegestaan om behalve het adres ook andere informatie op deze kant te schrijven. Op de kaart zijn vier stempels geplaatst, waardoor de route die de kaart heeft afgelegd valt te reconstrueren. (collectie Jo Neilen)

De kaart werd op de post gedaan in het twee jaar eerder gebouwde postkantoor op de hoek Limbrichterstraat-Begijnenhofstraat. Het door Rijksbouwmeester Knuttel (1857-1926) ontworpen gebouw is te zien op deze in 1921 afgestempelde prentbriefkaart. De foto op de kaart is gemaakt vlak na een verbouwing in 1906. (collectie Jo Neilen)

De kaart werd op 30 juni 1897, tussen 4 en 5 uur, op het postkantoor van Sittard gestempeld.

Van het postkantoor in Sittard werd de kaart doorgestuurd naar het hulppostkantoor in Susteren, waar ook een stempel op de kaart werd gezet.

Nog dezelfde dag werd de kaart tussen 20 en 21 uur afgestempeld op het postkantoor in Maaseik, op de Belgische oever van de Maas.

Een dag later, 1 juli, werd op het postkantoor in Peer tussen 11 en12 uur de aankomststempel op de kaart geplaatst. In 1897 was dus binnen twee dagen een in Sittard geposte kaart in het Belgische Peer aangekomen. Kom daar nu nog eens om!

Groeten uit Geleen, Born en andere plaatsen
Omdat Geleen begin twinstigste eeuw, in tegenstelling tot Sittard, geen centrumfunctie vervulde zijn van deze plaats veel minder oude prentbriefkaarten overgeleverd. De vroegste Geleense prentbriefkaart is evenals de oudste uit Sittard afgestempeld in 1897. Op deze kaart zien we het St.-Josephpensionaat van de 'Höhere Töchterschule', een kweekschool van de Duitse congregatie 'Arme Dienstmägde Jesu Christi'. Vanaf de vestiging van Staatsmijn Maurits en zeker sinds de officiële ingebruikname ervan in 1926 nam het aantal inwoners van Geleen explosief toe en hiermee ook de vraag naar prentbriefkaarten. De nieuwe inwoners wilden immers aan achtergebleven familieleden en vrienden een beeld overbrengen van hun nieuwe woon- en werkplaats, een 'wereldstad' in wording. Oude prentbriefkaarten van de dorpen in onze huidige gemeente Sittard-Geleen laten dorpsgezichten en monumentale gebouwen als kastelen en kerken zien.

De oudste bekende prentbriefkaart uit Geleen is op 29 december 1897 afgestempeld, een halfjaar later dan de oudste Sittardse gestempelde prentbriefkaart. (collectie Jo Neilen)

Met prentbriefkaarten als deze wilden de duizenden nieuwkomers in Geleen aan achtergebleven familieleden en vrienden een impressie geven van hun nieuwe woonplaats.

Toen Geleen in de jaren vijftig, begin zestig uitgroeide tot 'waereldsjtad', straalden prentbriefkaarten als deze één en al moderniteit uit.

Op de oudste prentbriefkaarten van Limbricht zien we vooral het oude Salviuskerkje en het monumentale kasteel, gelegen op een 'motte' (kunstmatig heuveltje).

De oude prentbriefkaarten van Broeksittard tonen vooral dorpsgezichten.

Op de oude prentbriefkaarten van Born zien we vooral - in volle glorie - het kasteel, dat in 1930 in vlammen zou opgaan.

In de gemeente Born werd nabij de dorpskern Buchten aan het tussen 1925 en 1934 gegraven Julianakanaal een haven aangelegd. Schippers die hier steenkolen kwamen laden, stuurden prentbriefkaarten als deze naar familie en vrienden aan de wal.

Van Munstergeleen zijn weinig oude prentbriefkaarten overgeleverd. Met de vestiging van een jeugdherberg en de toenemende verering van pater Karel in de jaren vijftig van de vorige eeuw nam de behoefte aan prentbriefkaarten van Munstergeleen toe.

Beeldcultuur
'Eén beeld zegt meer dan duizend woorden' is een wijsheid die bevestigd wordt door wetenschappelijk onderzoek. Met de introductie van de prentbriefkaarten werd het eind negentiende eeuw voor het eerst mogelijk om gemakkelijk en zonder hoge kosten een afbeelding te versturen. In de digitale wereld van vandaag is de beeldcultuur dominant, maar ansichtkaarten worden niet meer veel verstuurd. Helemaal verdwenen is het gebruik echter niet, en wie weet komt er een revival, en sturen we weer een fraaie prentbriefkaart van Sittard naar Peer!

Auteurs: Jo Neilen en Peter Schulpen

Voor meer informatie over dit onderwerp zie:

H.J. Haverkate, De geschiedenis van de Nederlandse prentbriefkaarten, deel I t/m IV (1987-1992).

Felix Rutten, Terugblik 1880-1930 (2003).

W. Steeghs, 'Sittardse prentbriefkaarten vertellen ons hun geschiedenis. De zoektocht naa de oudste kaart van Sittard', in: Prentbriefkaarten Magazine nr. 155 (2023) 4-7.

F.Hermse, 'Het Sittardsepostkantoor 1886-1936'in: Historische Jaarboek voor het Land van Zwentibold 13 (1992) 7-24.

De webpagina van Vereniging Documentatie Prentbriefkaart: https://www.prentbriefkaarten.info

Reageer op dit artikel

Verhalen

Groeten uit Sittard en omgeving

Laatste nieuws