RM33769 Sittard - Ophoven : Stenen Sluis
Het staat vrijwel vast, dat de eerste sluis omstreeks 1540 werd gebouwd, voornamelijk om het water van de Geleenbeek op te stuwen en via een gegraven Molenbeek naar Sittard te geleiden.
Locatie: Sittard, Ophoven Park Neerijen
50° 59' 22" NB, 5° 51' 42" OL
Rijksmonument: 33769
Kadaster: STD00-G-3273
Bouwstijl: Onbekend
Bouwhistorie: Het staat vrijwel vast, dat de eerste sluis omstreeks 1540 werd gebouwd, voornamelijk om het water van de Geleenbeek op te stuwen en via een gegraven Molenbeek naar Sittard te geleiden, alwaar het water een drietal watermolens diende aan te drijven. Deze gegraven Molenbeek kwam via een waterpoort, het Stenen Muurke, de stad binnen. Hoewel dit niet onomstotelijk vast staat wordt als ontstaansgeschiedenis ook wel aangenomen, dat de eerste Stenen Sluis ook een rol speelde bij de waterverdeling voor de stadsgrachten en als verdedigingsmiddel, als de vesting werd aangevallen. Waarschijnlijk werd in de tweede helft van de zestiende eeuw, ten zuiden van de stad tussen de Geleenbeek en de nieuwe Molenbeek, een uitgebreid inundatiesysteem aangelegd met kanalen en kleine sluizen. Middels dit systeem kon het toch al drassige gebied (de Baenje = de beemden) onder water gezet worden om de oprukkende vijand te hinderen. Archeologisch onderzoek heeft sporen van een dergelijk inundatiesysteem aangetoond, maar de bijbehorende verdedigingswerken werden (nog?) niet aangetroffen. Voorts wordt regelmatig vermeld dat de Stenen Sluis van belang was voor de inwoners van Leyenbroek. Via de brug over (of naast) de sluis konden zij, via Ophoven, de stad bereiken. In 1544 werd de sluis door aanzwellend dooiwater vernield, waarna 317,5 mandagen tegen 3,5 stuiver per dag nodig waren om de sluis te herstellen. In 1635 was de sluis twistappel tussen de belangrijkste molenaar van Sittard en het stadsbestuur. Het proces werd dusdanig gedetailleerd beschreven en van situatieschetsen voorzien, dat latere geschiedschrijvers de Stenen Sluis uitstekend konden duiden. Door oorlogsgeweld, geldgebrek en verwaarlozing raakte de Stenen Sluis ernstig in verval, zodat in 1752 tot een grondige reparatie werd besloten. De kosten van het muurwerk werden op 30 rijksdaalders geraamd, de reparatie van het sluiswerk werd zelfs op het dubbele geschat. In de twintigste eeuw zette zich wederom een ernstig verval van de stuw in, doordat in jaren dertig de Stenen Sluis haar functie verloor. In het kader van de werkverschaffing werd de Geleenbeek gekanaliseerd en in een nieuwe aftakking, die om de Stenen Sluis heenliep, werd een nieuwe elektrische stuw gebouwd. Toch zou de Stenen Sluis wederom een restauratie beleven. In het kader van de viering van Sittard 750 Jaar Stad (1993) werd door gemeente en waterschap tot herstel besloten. Ontbrekende delen zijn weer aangevuld en metselwerk werd vernieuwd.
Exterieur: Na de grondige reparatie in 1572 kreeg de Stenen Sluis praktisch haar huidige vorm. Zware zijmuren ondersteunen de drie schotten, die aan metalen stangen kunnen worden opgetild. Over de sluis loopt een smal voetgangersbruggetje en een aantal platen vormen het stortebed, waarop het water kon neerkletteren zonder de beekbedding te eroderen. Het zijn met name de zware halfronde zijmuren, die tot de verkeerde interpretatie hebben geleid dat de Stenen Sluis als een versterking was gebouwd.
.jpg)
Cultuurhistorie: In 1573 werd de Stenen Sluis vermeld als de Dobbelsteinschlous, naar de eigenaar van de Ophovenerhof, de familie Dobbelstein. Meermalen daarna worden de Ophovenerhof, de Ophovener Molen op de Geleenbeek en de Stenen Sluis in één adem genoemd. De sluis bleef eeuwenlang dienst doen als stuw en kreeg aan het einde van de negentiende eeuw zelf een soort recreatieve functie, toen de stedelijke bevolking de beemden tussen Ophoven en Leyenbroek als zondagswandelgebied begon te ontdekken. In 1880 werd naast de Stenen Sluis het buitencafé De Steenen Sluis gebouwd. Dit café is inmiddels al weer geruime tijd verdwenen. Na functieverlies in de jaren dertig van de vorige eeuw raakte de Stenen Sluis verder in vergetelheid. In 1965 werd de sluis op de rijksmonumentenlijst gezet, maar waterschap en gemeente gaven elkaar het eigendomsrecht. Toen dit in 1967 ten faveure van de gemeente werd beslist, duurde het nog tot in 1993, voordat er weer fondsen voor de restauratie konden worden vrijgemaakt.