Entgen Luyten: De Heks van Limbricht?
We schrijven het jaar 1674. Op een dag in oktober heerst er grote opwinding in Limbricht en Einighausen. De mensen staan aan de kant van de weg en zijn getuige van een luguber schouwspel. Het levenloze lichaam van een bejaarde vrouw, Entgen Luijten, wordt door de vilder met paarden vanaf kasteel Limbricht naar de galg aan de rand van Einighausen gesleept. Hoe heeft het zover kunnen komen?
Heksenvervolging
Tussen 1400 en 1750 vonden in Europa heksenvervolgingen plaats. Het hoogtepunt lag tussen 1560 en 1650, lang na de Middeleeuwen. Naar schatting verloren 40 tot 60.000 mensen het leven. Voor het merendeel vrouwen; 20-25% was man. Voor het overgrote deel werden de slachtoffers veroordeeld door wereldlijke rechtbanken. In 1674 waren heksenvervolgingen in deze regio al lang verleden tijd. Het proces tegen Entgen was het laatste dat op het grondgebied van het huidige Nederland plaatsvond.
Roddel en achterklap
Entgen Luijten werd eind zestiende eeuw geboren in Lutterade. Zij was een dochter van veldbode Paesken Luijten en zijn vrouw Trincken. Ze had tenminste twee broers en twee zussen. Rond 1630 kwam Entgen naar Limbricht. Mogelijk vanwege haar huwelijk met Limbrichtenaar Jacob Bovendeert, maar misschien was ze er komen werken en had ze daarna Jacob leren kennen. Op een gegeven moment begonnen de mensen over Entgen te roddelen. Ze zou een heks zijn! Zo beweerde omstreeks 1648 cafébaas Gort Neuss dat Entgen hem betoverd had door hem uit haar pot bier te laten drinken. Hij werd ziek en tot zijn dood hield hij vol dat Entgen hem behekst had.
Nieuwe beschuldigingen
Vanaf 1656, toen haar man Jacob stierf, stond Entgen er met haar dochter Grietgen alleen voor. In 1668 was er opnieuw ophef in Limbricht. Entgen zou het meisje Aleth Bruggen ‘lam en kreupel’ getoverd hebben. Haar vader Ziets vertelde in het dorp dat Entgen een heks was. Entgen begon daarom een proces tegen hem wegens smaad. Ziets kwam nooit opdagen, en Entgen moest het proces na negen maanden staken vanwege geldgebrek. Nadat Nol Geisgens op verzoek van Entgen haar land geploegd had, werden bij hem paarden en ander vee ziek. Enkele dieren stierven. Nol schold Entgen uit voor heks en woedend mishandelde hij haar ernstig. Entgen klaagde daarover bij de schout, maar Nol ontkende. Er waren geen getuigen, dus stond Entgen met lege handen. In 1674 deden zich in Limbricht nieuwe voorvallen met vee voor. Opnieuw werd gefluisterd dat Entgen de dieren behekst had.
Entgen wil eindelijk haar naam gezuiverd zien
Op 18 juli 1674 stapt Entgen naar kasteel Limbricht, de zetel van Herman Winand van Breyll, heer van Limbricht. Ze wil van alle geroddel af en haar goede naam terug. Met procederen tegen haar kwelgeest Ziets Bruggen had ze niets bereikt en ook haar klachten over Nol Geisgens hadden niets opgeleverd. Ze probeert het nu anders, en laat zich op eigen verzoek gevangenzetten en hoopt dat de autoriteiten zullen verklaren dat ze onschuldig is. Maar dit gaat mis. Ze wordt ondervraagd en vervolgens door de Limbrichtse openbare aanklager Herman Tacken aangeklaagd. Liefst tien getuigen worden gehoord. Géén van hen zegt dat Entgen een heks is! Toch vindt Tacken dat alle aanklachten bewezen zijn. Entgen neemt niet echt deel aan het proces. Ze stelt geen advocaat aan, hoewel haar meermaals op die mogelijkheid wordt gewezen. “Advocaten kunnen me niet helpen”, zegt Entgen. Ze wraakt geen van de getuigen en ondervraagt hen ook niet. Ook roept ze geen eigen getuigen op. Ze ontkent alles en daar blijft het bij. Zonder bekentenis kon destijds niemand veroordeeld worden. Daarom wil Tacken haar laten folteren. De schepenbank wil echter eerst advies van onafhankelijke externe rechtsgeleerden. Die worden gevonden in de personen van de Sittardse juristen Nicolaas Helgers en Godfried Everarts.
Bizarre wending
Voordat Helgers zijn rapport kan opmaken (wat de bijdrage van Everarts is geweest, is onduidelijk) beweert Entgen tegen de gerichtsbode meermaals dat ze door de duivel bezeten is. Daarover wordt ze op 3 oktober ondervraagd. Haar verzoek om een duivelsuitdrijving wordt niet ingewilligd. Deze nieuwe informatie gaat ook naar Helgers, die op 6 oktober, samen met Everarts, in een Sittards café de secretaris van de Limbrichtse schepenbank en een tweede bij het proces betrokken jurist treft. Ze bespreken de processtukken. Helgers en Everarts zijn dus niet meer onafhankelijk te noemen. Helgers verklaart vervolgens in zijn rapport dat geen van de aanklachten van Tacken bewezen is. Dat Entgen bezeten zou zijn van de duivel vermeldt hij, maar hij verbindt daar geen consequenties aan. Entgen kan dus (nog) niet gefolterd worden. Hij adviseert dat de schepenbank de getuigen opnieuw verhoort, en liefst ook andere getuigen oproept. Voor Entgen is dit een gunstige uitslag! Is dat dankzij of ondanks de Limbrichtse juristen die met Helgers en Everarts overlegden?
Moord of zelfdoding?
Voordat nieuwe getuigenverhoren kunnen plaatsvinden, wordt Entgen dood in haar cel gevonden. Twee schouwartsen, vergezeld van de schout en een schepen, constateren dat Entgen gewurgd is. Opnieuw vraagt de schepenbank advies aan Helgers en Everarts. In zijn tweede rapport verdraait Helgers de bevindingen van de schouwartsen en zegt dat Entgen zich zélf om het leven heeft gebracht, en daarmee eigenlijk schuld bekend heeft. Haar lichaam moet door de vilder van kasteel Limbricht met paarden naar Einighausen gesleept worden en daar onder de galg begraven. De kosten van het proces mogen worden verhaald op de nalatenschap van Entgen. Zijn advies lost alle problemen voor de autoriteiten op en wordt gretig overgenomen. En zo mislukte de missie van Entgen om in een ultieme poging nog haar naam gezuiverd te krijgen jammerlijk. Door haar dood uit te leggen als zelfdoding en daarmee als een bekentenis van hekserij, bezoedelden de autoriteiten haar naam juist voorgoed.
Inspiratie
Het heksenproces tegen Entgen Luijten heeft diverse kunstenaars geïnspireerd . Protestzanger en auteur Herman Veugelers schreef in 1993 het toneelstuk De heks van Limborgh en in 2000 een roman met dezelfde titel. Susan Smit publiceerde in 2021 haar roman De heks van Limbricht. In 2022 werd het toneelstuk Entgen van de hand van Jacques Stel opgevoerd op de binnenplaats van kasteel Limbricht. Feit en fictie werden in deze werken vrijelijk vermengd, waarbij fictie de overhand kreeg. In juni 2022 kreeg een portretbeeld van de oude Entgen Luijten, gemaakt door Ankie Vrolings-Bleilebens, een plek naast de ingang van de kelderverdieping van kasteel Limbricht. Een levensgroot beeld van de jonge Entgen Luijten van de hand van Marij Heijligers siert sinds oktober 2022 de binnenplaats van het kasteel.
Wim Donners
Voor meer informatie zie:
Wim Donners, Dossier Entgen Luijten ‘De heks van Limbricht’? [Monografieën uit het land van Sittard, 26] (Sittard 2022).
Het procesdossier wordt bewaard in Archief De Domijnen, Sittard-Geleen en is in te zien via: de Archieven van De Domijnen.
Over het beeld van Ankie Vrolings-Bleilebens.
Over het beeld van Marij Heijligers.
Met betrekking tot: De Heksenkamer met bronnen.
Met betrekking to: Wereldlijk recht met bronnen.
